Bijzonder Portugees 10. Zeebad in het nieuwe jaar

Een jaaroverzicht leek me een aardig idee als laatste `post´ van 2014, maar het werd al snel en haast onvermijdelijk een chagrijnig stuk over corrupte en falende politici, topambtenaren en ex-ministers in de bak, begrotingen gebaseerd op (kiezers)bedrog. onploffende banken, vermoorde vrouwen en een schrikbarende toename van de armoede onder de Portugese kinderen. "Nee Portugeest", dacht ik, "Zo gaan we het nieuwe jaar niet in. Veel te zwaar op de - door al die vettigheid toch al onrustige - maag. Lichtere koek. Laten we eens kijken naar de verschillen en misschien ook wel overeenkomsten, tussen oud en nieuw in Nederland en in Portugal."

We beginnen op 31 december, om een uur of vijf ´s middags. Terwijl veel Nederlanders oliebollen en appelflappen staan te bakken, zijn de Portugezen (uurtje vroeger hier) nog aan het boodschappen doen voor het avondmaal, dat voor een groot deel lijkt op een herhaling van de maaltijd op kerstavond (Bijzonder Portugees 9): Bacalhau, gedroogde en gezouten kabeljauw, die drie dagen geweekt moet worden eer hij voor consumptie geschikt is, en penca (Portugese kool) zijn bijna onvermijdelijke ingrediënten. Maar op de vis mag dit keer de fantasie losgelaten worden: Uit de oven, met room, met olijven... Ik zag eens in een boekwinkel een kookboek met wel duizend bacalhau-recepten!
Als de meeste Nederlanders al klaar zijn met de avondmaaltijd en de koffie staat te pruttelen - tijd voor een oliebol - zetten de Portugezen zich aan tafel en blijven daar tot middernacht zitten.
Hier geen gesjoel, pim pam pet of mens erger je niet. Er wordt gegeten en gekletst en de televisie staat aan, liefst op het kanaal met de finale van de vijfde (en hopelijk laatste) editie van `Casa dos Segredos´ (Secret Story), een van die wangedrochten van Endemol.
Na de bacalhau volgen vele toetjes, zoals chocolademousse, eierpudding en weer die `bolo rei´, maar ook felgekleurde cupcakes mogen tegenwoordig op tafel worden gezet.

vuurwerk op Madeira

Een van de dingen die ik mis in Portugal is de oudejaarsconference. Met heimwee denk ik terug aan `Zuinig over de drempel´ van Wim Kan, `De Finale´ van Freek de Jonge (Seth Gaaikemaa slaan we even over) en een zich in het zweet werkende, grollende Youp van ´t Hek. Daarna ben ik de draad kwijtgeraakt, omdat ik naar Portugal verhuisde.

Als om twaalf uur ´s nachts de Nederlanders haastig kussen uitdelen en hun champagne opslokken om zo snel mogelijk vingers en ogen te wagen aan kanonslagen en gillende keukenmeiden, drinken de Portugezen rustig hun `espumante´ (champagne van eigen bodem) uit en gaan kijken naar het door de burgemeester georganiseerde vuurwerk, buiten of op de televisie. Zelf vuurwerk aftsteken is in Portugal verboden.

Natuurlijk brengen, net als Nederlanders, ook veel Portugezen hun `passagem do ano´ (jaarwisseling) buitenshuis door. Er zijn allerlei feesten, van dance tot diner dansant en lopend buffet, met of zonder live muziek, die je van te voren kunt reserveren.
Bijzonder populair en dit jaar weer tot over zijn oren volgeboekt, is de `romantische´ jaarwisseling op Madeira, waar - boven zee en prachtig zichtbaar vanaf de als een amfitheater gebouwde hoofdstad Funchal - het grootste en mooiste vuurwerk ter wereld wordt afgestoken.

En dan dacht je natuurlijk dat al die zuiderlingen watjes waren, maar terwijl jullie nog op een oor liggen of gapend naar het nieuwjaarsconcert zitten te kijken, nemen honderden, zo niet duizenden Portugezen het eerste traditionele zeebad van het jaar in de Atlantische Oceaan. En reken maar dat die koud is!

Heb het leuk in 2015

Bijzonder Portugees 9. Kerstmis in Portugal

Mijn favoriete maaldtijd is het niet, de `consoada´ op de vooravond voor kerstmis: Gekookte `bacalhau´ (stokvis), aardappels, een winterwortel, `penca´ (Portugese kool), `grelos´ (een ietsje bitter knollenloof) en een ei. Alles gekookt met alleen een beetje zout en zonder jus of saus. Op tafel staan nog olijfolie en azijn in het zondagse stelletje en een schoteltje met gehakte knoflook om nog een beetje smaak aan de boel te geven. Toch wordt er heel wat aandacht aan deze kerstmaaltijd besteed, want de hele familie zit aan tafel en als je dan vergeten bent om de bacalhau op tijd in de week te zetten (drie dagen van te voren), de vismoten niet voldoende dik zijn, of de penca niet blank genoeg, heb je kans dat zoiets je de rest van je leven achtervolgt: "O ja, weet je nog, was het niet zeven jaar geleden dat de bacalhau zo zout was. Was ze (een van mijn schoonzussen) niet vergeten..." Ik vroeg mij af waarom bijna heel Portugal op kerstavond die suffe maaltijd eet. In mijn familie, die niet katholiek is, wist men het niet. Toch is het antwoord heel simpel.



pão de ló

Volgens de katholieke traditie at men vroeger op de vooravond van kerstmis een lichte maaltijd met vis, want 24 december was een vastendag. Na de nachtmis, die hier `Missa do Galo´ heet (mis van de haan, naar de haan die volgens de legende luidkeels de geboorte van Jesus aankondigde), ging men naar huis voor het kerstontbijt met `bolo rei´, een krentenstol met veel geconfijte vruchten, `pão de ló´, luchtige cake met veel eieren en een gat in het midden, `rabanadas´, wentelteefjes en `aletria´, een soort vermicelli, gekookt in melk met boter, suiker en kaneel. Daarna waren er - voor de kinderen - cadeautjes.
Tegenwoordig gaan veel mensen niet meer naar de nachtmis en is er een fusie tussen de traditionele vastenmaaltijd en het kerstontbijt ontstaan. Na de bacalhau wordt de tafel volgezet met bovengenoemde zoetigheden met daarbij nog schaaltjes met allerlei soorten noten en gedroogde vruchten, gefrituurde pompoenflapjes en, als bruin het kan trekken, bijna vloeibare kaas uit de `Serra da Estrela´, het hoogste gebergte van Portugal. Nog een glaasje port en dan is het tijd voor de cadeautjes.

aletria

In de jaren van groeiende welvaart groeiden de cadeaus mee en niet alleen voor de kinderen, maar ook voor de volwassenen werden ze steeds groter en duurder. Gek was nog niet gek genoeg. De hele kerstuitkering (bijna een maandsalaris) en soms nog meer werd in veel families aan dure cadeaus besteed. De maand voor kerstmis werd er een van stress en nachtmerries. Hoe iedereen dit jaar weer tevreden te stellen en niemand tekort te doen. Ik weet ervan mee te praten.
De crisis rekende radicaal af met dit fenomeen (Ieder nadeel heb zijn voordeel, J.C.). De kerstuitkering werd een paar jaar niet uitbetaald en de laatste twee jaren in twaalfde delen (en overmatig belast) bij het maandsalaris uitgekeerd, zodat het geruisloos in de huishoudpot verdwijnt. Voor veel families, waaronder de onze, een goede reden om alleen nog wat leuke cadeautjes voor de kinderen te kopen. Jammer genoeg zit zelfs dat er voor veel Portugese families niet meer in, maar verontwaardiging of gram dáarover horen thuis in de rubriek `Portugallig´.


Wat een luxe! Een kerstboom uitzoeken in je eigen bos

Het menu van de kerstlunch, ook weer een belangrijke familiegebeurtenis, die tot diep in de middag duurt en rijkelijk met wijn, port en aguardente wordt besproeid, is wat minder aan tradities gebonden. Er wordt kalkoen gegeten, of een goed stuk vlees van het varken dat vaak op de dag voor kerstmis wordt geslacht. In onze omgeving serveert men meestal lamsvlees uit de oven. In rijkere huishoudens eet men grote garnalen en gerookte ham vooraf, maar in bijna alle huishoudens verschijnen er na de hoofdmaaltijd vele toetjes en zoetigheden op tafel.
Voor het avondmaal worden de restjes opgewarmd en daarna hoor je de staafmixers alweer: Er wordt soep gemaakt, want morgen moet er weer gewerkt worden. Het feest waar iedereen meer dan een maand naar heeft uitgekeken is over, want Portugal kent geen tweede kerstdag.



Portugallig 11. Gouden visum, zakkenvuller met een luchtje

"Nou dat lijkt me dé manier om de Russische mafia binnen te halen. Die lui kopen zo dadelijk  de wijngaarden aan de Douro op, of steken hun neus in de portwijn. Geweldige mogelijkheden om geld wit te wassen", zei ik tegen mijn vrouw toen een paar jaar geleden het idee van de `Vistos Dourados´, de Gouden Visa werd gelanceerd. Tot nu toe blijken de Russen er weinig belangstelling voor te hebbenj, maar Chinezen des te meer. Zij zijn goed voor 80% van de ongeveer 1775 reeds verstrekte visa. In november werden drie topambtenaren in voorlopige hechtenis genomen op beschuldiging van corruptie, machtsmisbruik en witwaspraktijken in verband met de afgifte van deze verblijfstitels. De minister van Binnenlandse Zaken, die er persoonlijk niets mee te maken had, zag zich gedwongen om af te treden. Ook zit al maanden een Chinees met zo´n visum in het gevang. Die heeft in China een gevangenisstraf van tien jaar tegoed wegens fraude. Inmiddels zijn er tientallen al dan niet louche bemiddelingsbureautjes en `gespecialiseerde´ makelaars die op de aanvragers jagen. 

gouden visum

De officiële naam van het gouden visum is `ARI, Autorização de Residencia para Investimento´, oftewel een verblijfsvergunning wegens investering (in Portugal). De bedoeling ervan laat zich gemakkelijk raden: Zoveel mogelijk buitenlands geld binnenhalen.
Vanaf 1 januari 2012 kun je als inwoner van een land buiten de Europese Unie voor een gouden visum in aanmerking komen als je op zijn minst aan één van de volgende voorwaarden voldoet:
-Je investeert een miljoen Euro in de Portugese economie, of maakt - onder bepaalde voorwaarden - zo´n bedrag over naar het Portugese territorium.
-Je creëert tenminste tien permanente arbeidsplaatsen in Portugal.
-Je koopt een onroerende zaak voor tenminste een half miljoen Euro.
Er zijn nog een aantal aanvullende voorwaarden die onder andere betrekking hebben op de nationaliteit van de kandidaat en hij of zij mag geen crimineel verleden hebben (ahum).
De verblijfstitel is 5 jaar geldig en kan met telkens 2 jaar verlengd worden. Na 6 jaar bestaat de mogelijkheid om de Portugese nationaliteit aan te vragen. Bovendien kunnen gedurende de hele periode visa voor familieleden (gezinshereniging) worden aangevraagd.
Overigens bestaan dergelijke verblijfsfaciliteiten ook in sommige andere Europese landen, onder andere in Spanje en Cyprus.

wasserette Portugal

De gouden visa hebben tot nu toe een te verwaarlozen aantal arbeidsplaatsen opgeleverd. Ze worden bijna allemaal verstrekt op basis van de aankoop van dure huizen. Je kunt je afvragen of dit nu zoveel bijdraagt aan de ontwikkeling van de Portugese economie, te meer omdat je op je vingers kunt natellen dat het grootste deel van de winst hieruit door de - grote - makelaarskantoren en de ex-eigenaren zo snel mogelijk in een offshore wordt geparkeerd.
De schatkist houdt er een aardige duit aan over, maar zoals al is gebleken, is het een uiterst corruptiegevoelig koehandeltje in paspoorten. Eigenlijk niet zo´n goed idee voor een land als Portugal...
Volgens mij is er vanuit moreel oogpunt gezien iets niet in de haak als je als staat met open armen rijke buitenlanders binnenhaalt (en bovendien nog allerlei belastingvoordeeltjes verleent) en tegelijkertijd honderdduizend ingezetenen, vooral goed opgeleide jongeren aanmoedigt om het land te verlaten en hun heil maar ergens anders te zoeken en de achterblijvers als citroenen gebruikt.
Bovendien lijkt het, zoals Europarlementariër Ana Gomes in haar schriftelijke vragen aan de Europese Commissie verwoordde, "in strijd met de principes, waarden en interessen van de Europese Unie" om - al dan niet economische - vluchtelingen zonder geld of goed met alle macht uit het Schengengebied te weren, terwijl degene die over de nodige middelen beschikken zich er bijna moeiteloos kunnen vestigen.

Bijzonder Portugees 8. Francesinha

Hoewel ze `kleine Française´ heet, zul je haar in Frankrijk niet tegenkomen, of het moet al in een Portugese gemeenschap zijn: `francesinha´, een naam die is samengesteld uit francês (Frans, Fransman) en sinha (spreek uit zinja, een vrouwelijk verkleinwoord) is een van de belangrijkste culinaire specialiteiten van Porto.

Over de herkomst van de francesinha bestaan, net als bij de hamburger, verschillende theorieën. Eén daarvan vindt zijn oorsprong in de Spaanse onhafhankelijkheidsoorlog in het begin van de 19e eeuw. De troepen van Napoleon, die in 1807 Portugal bezetten, zouden de gewoonte hebben gehad om sandwiches met allerlei soorten vlees en vooral veel kaas te eten. Alleen werd daar in die tijd geen saus over gegoten.
Een andere en veel waarschijnlijker is het verhaal van de teruggekeerde Franse emigrant Daniel David Silva, die in de jaren vijftig (vorige eeuw) als werknemer van het restaurant `A Regaleira´ in Porto aan het experimenteren sloeg met de `croque monsieur´ oftewel de tosti. Hij voegde daar onder andere verse worst en een runderlap aan toe. Omdat het zo een nogal droge hap werd, ontwikkelde hij een speciale saus op basis van tomaten en bier om het gerecht wat smeuïger te maken.

De traditionele francesinha, hoewel daarover ook flink gebakkeleid kan worden, bestaat uit twee sneden wit brood, waartussen linguiça (gekruide worst), verse worst, een runderlapje (bife) en ham worden gestapeld, overdekt met gesmolten kaas en een pittige saus (piripiri).
In de snackbar om de hoek wordt er vaak nog een spiegelei bovenop gelegd en wordt de sandwich omringd door patat voordat de saus er overheen gegoten wordt, zodat je voor weinig geld een complete maaltijd hebt (wel even nakijken of er nog Rennies in het medicijnkastje liggen voordat je de deur uitgaat).
In rijker dagen heb ik er wel eens een gegeten in het chique café `Majestic´ aan de rua de Santa Catarina in Porto. Uiteraard zonder ei en frites, maar met een sausje...

In de loop der jaren is de francesinha een instituut geworden. Er zijn elk jaar talloze francesinha festivals en concoursen waar strijd wordt geleverd om de nominatie `beste francesinha´ in en rondom Porto. Zowel amateur- als profkoks beweren het enige echte recept van deze sandwich en vooral van de saus, die soms wel uit meer dan vijftien ingrediënten bestaat, te bezitten. Er worden ook allerlei varianten met varkens- inplaats van rundvlees, met garnalen, krab enzovoort gepresenteerd. Dit jaar was er in oktober weer het jaarlijkse grote festival in Porto, met duizenden bezoekers en - voor de tweede keer - eind november een `Festival da Francesinha´ in Lissabon, waar men kennelijk ook de smaak van deze lekkernij uit Porto te pakken krijgt. Op het journaal zag ik beelden van koks die francesinhas in zelfontwikkelde houtvuurovens bereidden en cliënten die er graag een lange wachttijd en 12 Euro voor over hadden om de specialiteit te bemachtigen.
In 2011 werd op de site `Aol Travel´ de francesinha uitgeroepen tot een van de tien beste clubsandwiches ter wereld.

Van funk tot fado 7. Ana Moura: Gevleugelde woorden

Vorige week wilde ik over de fadozangeres Ana Moura schrijven, maar de Grammy van Carlos do Carmo kwam daar tussen. Hoewel hij - dat zul je vast wel gemerkt hebben - niet bepaald mijn favoriete soort fado zingt, vond ik dat hij vanwege zijn grote betekenis voor de geschiedenis  en de promotie van de fado wel wat aandacht verdiende. Toen ik deze week naar een cd van Ana Moura luisterde, werd ik opnieuw geraakt door een lied dat ik nog eens en nog eens wilde horen. Het leek me de moeite waard om me weer eens aan een vertaling te wagen.

`Fado Alado´ (Gevleugelde Fado) werd op verzoek van de fadiste door de componist, contrabassist en zanger Pedro Abrunhosa geschreven voor `Desfado´ (Ontfado), de vijfde cd van Ana Moura, die in 2012 werd uitgebracht . In een interview zegt hij dat hij de opdracht met angst en beven aannnam, omdat hij nooit eerder een fado had geschreven. Als uitganspunt nam hij de trein, waar hij als artiest veel mee reist (Hij woont in Porto, maar moet voor zijn werk vaak in Lissabon zijn) als verbinding tussen plaatsen, mensen en lotsbestemmingen. Het werd een prachtig allegorisch gedicht en met de gedragen muziek die hij erbij componeerde is het naar mijn idee eigenlijk meer een hymne, een lofzang op de liefde, de fado en Portugal geworden dan - wat je noemt - een fado. En dat klopt weer mooi met de titel van de cd.
En dan nu natuurlijk de prachtige stem van de zangeres en haar gevoelvolle interpretatie van het lied: https://www.youtube.com/watch?v=IUp089XsDPI

Een aantal woorden en zinswendingen zullen ongetwijfeld beter vertaald kunnen worden - ik sta open voor suggesties - , maar over het geheel genomen kan deze vertaling er volgens mij best mee door.


Fado Alado                                                                         Gevleugelde Fado

Vou de Lisboa á São Bento                                              Ik ga van Lissabon naar São Bento*

Trago o teu mundo por dentro                                       Draag jouw wereld in mij mee

No lenço que tu me deste                                               In de halsdoek die je me gaf

Vou de Algarve ao Nordeste                                           Ik ga van de Algarve* naar het noordoosten

Trago teu beijo bordado                                                  Breng jouw geborduurde kus

Sou um comboio do fado                                                Ik ben een trein van de fado

Levo um amor encantado                                               Neem een betoverende liefde me mij mee

Sou um comboio do gente                                              Ik ben een trein van het volk

Sou o chão do Alentejo                                                   Ik ben de grond van de Alentejo*

Do ferro é o meu beijo                                                    Mijn kus is van ijzer

Tão quente como a liberdade                                        Zo heet als de vrijheid

E se não trago saudade                                                   En als ik geen saudade* breng

É porque vives deitado                                                    Is dat omdat je besloten ligt

Num amor que não está parado                                   In een liefde die niet stil staat

Sou um comboio do fado                                               Ik ben een trein van de fado

Sou um comboio do gente                                             Ik ben een trein van het volk

Refrão:                                                                                 Refrein:

Não há amor com mais tamanho                                   Er bestaat geen groter liefde

Que este amor por ti eu tenho                                       Dan deze liefde die ik voor je voel

Voo de pássaro redondo                                                 Cirkelvlucht van de vogel

Que não aporta no beiral                                                Die geen schuilplaats zoekt onder de dakrand

Não há amor que mais me leve                                     Er is geen liefde die me meer meevoert

Que aquela em que se escreve                                      Dan die in welke staat geschreven

Ai, lume brando                                                                 Ai, zachte vlam

Paz e fogo                                                                           Vrede en vuur (strijd)

E a luz final                                                                         En het laatste ( uiteindelijke) licht

Desço do Porto ao Rossio                                                Ik zak af van Porto naar Rossio*

Levo o abraço do rio                                                         Breng de omhelzing van de rivier

Douro, amante do Tejo                                                    Douro, geliefde van de Taag

Nos ecos dum realejo                                                       In de echo´s van een draaiorgel

Chora minha guitarra                                                       Huilt mijn gitaar

Trazes me paz da cigarra                                                 Breng me de vrede van de cicade

Num desencontro encontrado                                       in een gevonden gemiste ontmoeting

Sou um comboio do fado                                                Ik ben een trein van de fado

 Se for morrer a Coimbra                                                 Mocht ik sterven in Coimbra

Traz-me da luz a penumbra                                            Breng me de schaduw van het licht

Do amor que nunca se fez                                              Van de liefde die nooit mocht bestaan

Corre-me o sangue do Inês                                            In mij stroomt het bloed van Inês*

Mostra-me um sonho acordado                                   Laat me een droom zien die is ontwaakt

Somos um povo alado                                                    Wij zijn een gevleugeld volk

Um povo que vive no fado                                             Een volk dat leeft in de fado

A alma de ser differente                                                 De ziel van het anders zijn

                                                                              

*São Bento: treinstation in Porto.

*Algarve: meest zuidelijke provincie van Portugal.

*Alentejo: provincie in het midden/zuiden.

*saudade: mengeling van heimwee, verdriet en melancholie, `Weltschmerz´, niet met één woord te vertalen.

*Rossio: historische wijk in Lissabon.

*Inês de Castro, die in 1355 vanwege de verboden liefde tussen haar en Dom Pedro op last van diens vader in Coimbra werd vermoord. Naar dit liefdesdrama wordt vaak verwezen in gedichten en fado´s (en in vele opera´s).

Pedro Abrunhosa

Door leven en werken van Ana Moura ook nog even in dit stukje te frommelen zou ik haar ernstig tekort doen. Ze is niet alleen een van de (twee) beste fadistes van deze tijd, maar bovendien mijn favoriete. Daarover dus nog een andere keer.