Portugal maakt het 8. Creatief met kurk I

Je moet met de titel maar vergeven. Vele andere zijn voorbij getrokken, maar geen paste zo goed als deze, die precies zegt waar het om gaat: Portugal is bijzonder creatief met kurk. Die serie programma's (1994) van Arjen Ederveen en Tosca van Nifterink heette trouwens `Kreatief ..´ met een kappa (voor de afschaffing van de `alternatieve spelling´ in 1996). Je houdt het niet voor mogelijk wat Portugal, behalve de traditionele stop voor wijnfles allemaal van kurk maakt en er komen ieder jaar weer nieuwe producten bij.

Ik ben opgegroeid met kurk. Kurk uit Portugal. In de Nauernasche vaart zag je altijd stukjes kurk. Via  de Bartelsluis dreven ze Krommenie in, door de Parksloot en zelfs tot in de Durg. Afgebroken van de balen die  voor de kade van de Koninklijke Linoleumfabriek, kortweg `de Lum´ lagen te wachten op verwerking. Die balen werden op grote, zwartgeteerde dekschuiten van de firma Knap, aangevoerd met een sleepboot, na van een coaster te zijn overgeladen in de Voorzaan in Zaandam.

dekschuiten met kurk voor de `Lum´

We gooiden stukken kurk naar elkaar tijdens het vissen in de vaart, als de verveling weer eens toesloeg, maakten er bootjes van of zelfs een primitieve dobber.
De balen kurk werden bijeengehouden door ijzerdraad en latten: `kurklatten´, waarvan onze vaders, die bij de `Lum´ werkten er altijd wel een paar wisten te bemachtigen. Ze waren zo hard dat je er geen spijker in kon krijgen (eucalyptus?) en als er een knoest in zat braken ze snel, maar we maakten er ridderzwaarden van of hockeysticks en ik had een buurman die er zelfs, met eindeloos geduld, een schuur van bouwde (Hij boorde er gaatjes in met een handboor, waarna hij ze naast elkaar vastspijkerde!).

Als kind had ik er geen idee van dat die kurk helemaal uit Portugal kwam, maar de mensen in de kurkmalerij van de `Lum´ werden daar regelmatig aan herinnerd als er weer eens een slang tussen de losgemaakte kurkplaten opdook. 
Kurk is een van de hoofdbestanddelen van linoleum. Kort gezegd wordt er een soort dikke pap van gemalen kurk, gekookte en geoxideerde lijnolie met pigment voor de kleur door een kalander op een ondergrond van jute geperst, om daarna in kilometerslange banen te worden opgehangen om te drogen en uit te harden. Op die kleurstoffen na een volmaakt natuurproduct.

verschillende kleuren linoleum

Waarschijnlijk ken jij de kurk eerder van de stop in de wijnfles, het prikbord of de hak van je zomerschoentje. Vooral in de laatste tien of vijftien jaar zijn er - en met name in Portugal - erg veel nieuwe toepassingen en producten van en met kurk ontwikkeld. Daarover wil ik het de volgende keer hebben. Nu eerst over de productie.

Wereldwijd wordt er jaarlijks 340.000 ton kurk in de landen rond de Middellandse Zee geproduceerd. 51% daarvan komt uit Portugal. Kurkeiken maken 23% uit van de Portugese bomenpopulatie en bedekken 736.000 hectare van het nationale grondgebied, voornamelijk in de Alentejo en  de Algarve. Er zijn 12.000 mensen werkzaam in de kurksector. In 2014 werd voor 846 miljoen Euro aan kurk- en kurkproducten geëxporteerd. Kurk is goed voor 2,3% van het bruto binnenlands product (bbp).

schillen van de kurkeik

De `sobreiro´, kurkeik moet 25 jaar groeien voordat hij voor het eerst van zijn jasje kan worden ontdaan, daarna wordt hij om de negen jaar geschild. De eerste twee keer is de kurk nog niet veel soeps. Gelukkig leeft de boom zo'n 200 jaar. Je begrijpt meteen wat voor verschrikkelijke, onvervangbare vernietiging brand in een kurkeikenbos oplevert (huilende eigenaren in 2013). Het schillen van de kurkeik moet heel voorzichtig gebeuren. De vlak onder de schors (kurk dus) liggende `bloed´vaten mogen niet beschadigd worden, anders gaat de kurkeik dood. De boom heeft verder geen last van het schillen en produceert gewoon zijn eikels, die
tot voedsel van de befaamde `porco preto´, zwart varken, dienen. Onder de kurkeiken grazen ook koeien, schapen of geiten. De kurk zelf, een natuurproduct en uitstekend recyclebaar. Groene economie dus.  

De kurkindustrie is bijna geheel in handen van het door António Rios de Amorim geleidde `Cortiça Amorim S.A. (Kurk Amorim NV)´, een familie-imperium van meer dan 80 bedrijven dat in 1870 als een fabriekje in handgemaakte kurken voor wijnflessen begon. Het bedrijf maakt deel uit van de `Grupo Amorim´, die allerlei vertakkingen in de energie- bank- en telecommunicatiesecttor heeft en waarvan zijn broer Américo Amorim de touwtjes in handen heeft. De laatste is met 2,5 miljard Euro (In 2009 had hij er meer dan 5, maar ja de crisis...) de rijkste man van Portugal.

 wordt vervolgd