Bijzondere Portugezen 2. Een Portugese oorlogsheld

Over een week viert Nederland dat het vijfenzeventig jaar geleden bevrijd werd van de Duitse bezetting. Jammer dat door de Corona pandemie veel van de voor dit feest georganiseerde aktiviteiten niet, of slechts zonder publiek, kunnen doorgaan. Naast een feest is het vooral ook een moment om weer even stil te staan bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog waarin bijna 90.000 Nederlandse burgers werden gedood, honderdduizenden mannen en jongens als dwangarbeiders werden tewerkgesteld in Duitsland en 102.000 Nederlandse Joden op de meest gruwelijke wijze in vernietigingskampen door de Nazi´s werden vermoord. Een moment ook om stil te staan bij haar helden, de ondergrondse verzetsstrijders en de mensen die hun leven en alles wat ze hadden in de waagschaal stelden om Joodse medeburgers onder hun dak te verbergen of te helpen bij hun vlucht. Hoewel Portugal niet deelnam aan de Tweede wereldoorlog, kent het ook zo´n held: Aristides de Sousa Mendes,  die als Portugees Consul in Bordeaux, in 1940 honderden Joodse vluchtelingen het leven redde door ze - tegen alle bevelen in - visa te verstrekken voor een verblijf in Portugal. Binnenkort wordt er een plein in Jeruzalem naar hem vernoemd.

 

Aristides de Sousa Mendes

Portugal was een neutraal land tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het regime van Salazar deed er alles aan om niet in conflict met Hitler te komen. Zo liet het de eigen bevolking praktisch verhongeren door enorme bijdragen aan landbouwprodukten van haar te vorderen en dit samen met wagonladingen kleding en schoeisel naar Duitsland te sturen voor de soldaten aan het Oostfront. Niet dat Hitler ook maar een moment geaarzeld zou hebben om Portugal te bezetten als hem dat beter was uitgekomen, of dat over te laten aan het Spanje van Franco, die - zo bleek een aantal jaren geleden na de vrijgeving van geclassificeerde Spaanse overheidsarchieven - volledige strategische plannen had klaarliggen om Portugal te annexeren, maar wellicht was dat kleine landje in de periferie van meer nut als spionnennest en als bron van het voor de oorlogsindustrie zo belangrijke wolfraam voor pantserstaal en munitie.

De Portugese consul Aristides de Sousa Mendes maakt een wat rommelige diplomatieke carriëre op Zanzibar, in Brazilië, Spanje, de Verenigde Staten en de laatste tien jaar in België, waarin hij niet altijd bevelen opvolgt, soms ongeoorloofd afwezig is, in aanvaring komt met de geloofsgemeenschap van de Azoren in San Francisco en zich - in België - zelfs zo af en toe laat vertegenwoordigen door een van zijn 14(!) kinderen. Hij ontvangt een paar officiële berispingen en loopt zelfs een schorsing op.
In 1938 wordt hij door Salazar als consul in Bordeaux benoemd. Hij is dan 53 jaar.

met vrouw en (een deel van zijn) kinderschare

Na de Duitse inval in Polen (1 september 1939) verklaren Frankrijk en Groot Brittanië, gevolgd door o.a Canada en Australië, Duitsland de oorlog. In die tijd is er nog geen sprake van fisieke oorlogshandelingen, maar de grenzen sluiten zich en alle Europese landen verscherpen de controle op toelating van vreemdelingen, om infiltratie door spionnen en andere kwaadwilligen te voorkomen. Zo ook Portugal

Op 11 november 1939 ontvangen alle Portugese ambassades en consulaten de zogenoemde circulaire nr 14, waarin luid en duidelijk wordt bevolen dat de consulaire diensten geen visa meer mogen afgeven zonder de aanvraag te hebben voorgelegd aan de PVDE (Politieke politie, voorloper van de PIDE) en het Ministerie van Buitenlandse Zaken aan:
Buitenlanders met een onduidelijke, betwiste of illegale nationaliteit, geëxptrieerden, houders van een vluchtelingenpaspoort (Nansen), Russen en aan alle andere verzoekers die - volgens de consul - geen genoegzame reden voor hun verblijf in Portugal kunnen opgeven, of waarvan uit hun paspoort blijkt dat ze niet in vrijheid naar hun eigen land kunnen terugkeren, alsmede uit het land van hun nationaliteit uitgezette Joden,

In tegenstelling tot de toegangsregels van bijna alle andere Europese landen, heeft een ieder die naast geldige reisdocumenten een passagebiljet via Portugal naar een derde land kan overleggen, vrij toegang tot dat land. En dat geldt ook voor Joden. Het Portugese fascisme is nooi gebaseerd geweest op racisme of antisemitisme en Salazar maakte 1935 zelfs krachtig zijn afkeuring kenbaar over de Neurenbergse rassenwetten.

door de Sousa Mendes afgegeve visum

Een paar dagen na het verschijnen van de circulaire geeft Aristides de Sousa Mendes, zonder eerst toestemming aan het Ministerie te hebben gevraagd, een visum af aan de uit Oostenrijk gevluchte Joodse professor Arnold Wizniter. `Een daad van de meest elementaire menselijkheid´, verklaart hij later. De man zou anders immers in een concentratiekamp terecht zijn gekomen. In maart 1940 geeft hij een visum af aan een Spaanse, communistische, politieke vluchteling. Dit keer wacht hij het antwoord van het Mininsterie niet af, of legt het naast zich neer. Hij wordt hiervoor ernstig berispt.
In mei van dat jaar, als Luxemburg al bezet is door de Nazi´s, waagt hij nog meer voor een Luxemburgse van Portugese afkomst die hij kent: Hij falsificeert het paspoort van haar Luxemburgse man, en laat hem voor een Portugees doorgaan.

Wanneer de Duitsers Frankrijk binnenvallen en Parijs naderen, slaan zo´n negen miljoen mensen op de vlucht, de meeste in zuidelijke richting. Onder deze vluchtelingen zijn ook vele Joden, die - al eerder gevlucht uit andere landen - in Frankrijk veilig dachten te zijn. Op 10 juni beginnen de straten van Bordeaux zich te vullen met vluchtelingen en vormen zich rijen aanvragers van een visum voor Portugal voor het consulaat. Er worden nu per dag meer visa afgegeven per dag dan daarvoor in een week. Op 10 juni verklaart Italië de oorlog aan Frankrijk en Engeland en twee dagen daarna verandert Spanje haar status van neutraal naar niet oorlogsvoerend, wat Portugal in een bijzonder moeilijke positie plaatst.

uit de film: de colonne auto´s op weg naar de Spaanse grens

En hier begint het heldenverhaal van Aristides: Tussen 14 en 17 juni geeft het consulaat zo´n 220 visa af. Aristides is uitgeput en gedeeltelijk bedlegerig in die dagen, maar geeft ook op zondag nog 40 visa af en rommelt de aanvraag van bankier Rothschild er tegen een wat extra kosten en voor zijn beurt (niemand is perfect) nog even tussendoor.
Maar op 17 juni besluit hij `Geïnspireerd door een goddelijke macht´ visa af te geven aan een ieder die daarom verzoekt: `Vanaf nu bestaat er geen nationanliteit, ras, of religie meer.´
In de volgende drie dagen stempelt hij, met behulp van zijn kinderen, neven en de Antwerpse Rabbijn Kruger - die hem ervan weet te overtuigen om toch vooral Joden te redden - honderden paspoorten af en gebruikt hij alle beschikbare officiële vellen papier om 624 visa af te geven.

Pas op 20 juni krijgt het Ministerie in Lissabon via een klacht van de Britse Ambassade dat de Portugese consul buiten de openingstijden van het consulaat visa afgeeft, te horen wat er gaande is.
De ambassade in Parijs krijgt opdracht om het probleem op te lossen, maar diezelfde dag is Aristides vertrokken naar het consulaat in Bayonne, waar hij onder de verbijsterde ogen van de vice-consul aldaar, doorgaat met het afgeven van grote hoeveelheden visa. De precieze aantallen zijn onbekend. Als het officiële papier op is, improviseert hij op `gewone´ vellen, ervan uitgaande dat het officiële stempel en zijn handtekening voldoende zijn, maar veel van deze visa worden niet geaccepteerd aan de Spaanse grens. De Portugese ambassadeur in Madrid ontvangt hierover een klacht.

borstbeeld met plaquette in Bordeaux

Lissabon neemt nu maatregelen en stuurt ambtenaren naar de Bayonne om Aristides te beletten door te gaan met het afgeven van ongeautoriseerde visa, maar de vogel is gevlogen. In de wetenschap dat de Spaanse grenzen zich definitief gaan sluiten, leidt hij met zijn dienstwagen een colonne auto´s vol vluchtelingen naar de Spaanse grens. Gebruik makend van het feit dat er aan die kant van de grens geen telefoons zijn en de Spaanse grenswachters dus nog niet voor hem zijn gewaarschuwd, weet hij die met zijn officiële status te overdonderen en de groep vluchtelingen met visa door te laten om naar Portugal te reizen,

Aristides de Sousa Mendes zette zijn carriëre en de toekomst van zijn gezin op het spel om honderden vluchtelingen, onder wie veel Joden, het leven te redden.
Uiteraard werd hij door Salazar ter verantwoording geroepen: In diens ogen had hij het Portugese corps diplomatique beschaamd en de neutraliteit van het land in gevaar gebracht.
In juli 1940 al werd een disciplinaire procedure tegen de consul gestart. Ondanks zijn verdediging, die er voornamelijk op was gebaseerd dat hij had gehandeld uit humanitaire overwegingen, werd hij schuldig bevonden aan: Ongehoorzaamheid, onrechtmatig afwezig zijn, vervalsing van documenten en zelfs afpersing. Hij werd met onmiddelijke ingang op non-actief gesteld, een jaar lang werd de helft van zijn salaris ingehouden en aan het eind van dat jaar moest hij zijn pensioen aanvragen.
Het lukte hem niet of nauwelijks om zijn huishouden met 14 kinderen (waarvan er 12 overleefden) te onderhouden. Zijn brieven aan Salazar, met het verzoek om weer in dienst gesteld te worden, werden nooit beantwoord.
Op 3 april 1954 stierf hij. Berooid, vergeten.

Wenen

Hoewel hij in 1966 al op Yad Yashim, het herdenkingscentrum van de Holocaust in Jeruzalem geëerd wordt met de titel `Rechtvaardige onde de Volkeren´, duurde het nog tot 1986 voordat hij in Portugal, door president Màrio Soares, wordt gerehabiliteerd en de familie publieke excuses worden aangeboden.
In 1987 - na nogal wat internationale druk - wordt tijdens een officiële eerbetoon aan Aristides de Sousa Mendes aan de familie de postume medaille in de Orde van de Vrijheid (a Ordem da Liberdade) uitgereikt en wordt de consul officieel weer in de gelederen van de Portugese diplomatieke dienst opgenomen.
De familie ontvangt ook een schadevergoeding in de vorm van gederfde inkomsten. Na daar een inflatieberekening op los gelaten te hebben, bedraagt die 750.000 Escudo (3750 €).

In 1994 onthult Màrio Soares in Bordeaux, vlak bij de plaats waar in 1940 het Portugese consulaat gevestigd was, een borstbeeld van Aristides met een herdenkingsplaquette.
Door de jaren heen wordt hij op verschillende manieren geëerd en herdacht. De TAP geeft zelfs een van zijn vliegtuigen zijn naam.
In november 2012 komt de film `O Consul de Bordeus´, van Francisco Manso en João Corrêa uit. Het geromantiseerde verhaal over de gebeurtenissen op die hete dagen in 1940.

In januari van dit jaar was de Portugese president Marcelo Rebelo de Sousa - met veertig andere staatshoofden - op bezoek in Israël om, tijdens het vijfde wereldforum over de Holocaust, de 75- jarige bevrijding van de vernietigingskampen Auswitsch-Birkenau te herdenken. Hij ontving daar een uitnodiging om een paar maanden later nog eens terug te komen voor de inhuldigingsceremonie van het `Aristides de Sousa Mendesplein´. Vanwege de Corona pandemie, zal dit tweede staatsbezoek nog wel even niet doorgaan, maar zeker is dat `de consul van Bordeaux´ met de naam van een plein, vlak bij het herdenkingscentrum van de Holocaust geëerd zal worden.