Bijzonder Portugees 26. Acordo Ortográfico, omstreden spellingwijziging

Tijdens zijn staatsbezoek, een maand geleden, opende de Portugese president Marcelo Rebelo de Sousa - zeer tegen de zin van premier António Costa - onverwacht weer het debat over het `Acordo Ortográfico´, het orthografisch akkoord, van 1990, dat nog niet is geratificeerd door Angola en Mozambique: "We zijn in afwachting van wat Mozambique besluit. Als het - met Angola - besluit van niet, is dat een aanleiding om deze materie opnieuw te overwegen." Portugal, Brazilië, Guinee-Bissau, Kaapverdië, Sao Tomé en Principe, en Oost Timor hebben het spellingakkoord ondertekend, maar alleen in Portugal is het - sinds 2011 officieel van kracht op alle scholen en overheidsinstanties. In de meeste andere landen is het invoeringstraject nog niet bekend, of - onder andere vanwege de kosten (onderwijsmateriaal enz.) op de lange baan geschoven. In Brazilië zouden de spellingwijzigingen dit jaar officieel worden, maar daar heeft men op het ogenblik wel wat anders aan het hoofd. 

 

 

Stel je eens voor dat een Nederlandse commissie van taalhotemetoten op een dag met het voorstel zou komen om de schrijfwijze van de Nederlandse taal aan die van het Zuid-Afrikaans aan te passen. Dat land is tenslotte een belangrijke handelspartner (dat mag allang weer) en het zou haar toetreding tot de Nederlandse Taalunie, waar op dit moment aan wordt gewerkt, een stuk gemakkelijker maken. De Nederlandse en - in mindere mate de Belgische - studenten bakken toch al decennialang niets van de d. en de t., om over de dt maar te zwijgen en het schrijven van het Nederlands zou ook voor  Suriname en de voormalige Nederlandse Antillen en onze allochtone medelanders een stuk makkelijker worden. Toch?
Het Nederlands zou er dan ongeveer zo uitzien:

1. Elke klank word deur´n aparte leter voorgestel en geen onnodige letters word gebruik nie.
2. Dieselfde woord, voor- of achtervoegsel word so ver moontlik dieselfde gespel.
(uit "die grondbeginsels van die Afrikaanse spelling, 1917")
Lijkt in de verte wel een beetje op de taal van Vondel, vind je niet?

Heel schrijvend, lezend, onderwijzend, lerend en belerend Nederland zou op zijn achterste poten staan. Hoonlachende koppen in de kranten, open brieven en door honderden schrijvers, wetenschappers en staatslieden ondertekende petities naar het parlement. De Vlamingen - de ware behoeders van de Nederlandse taal - stappen uit de Taalunie. Suriname vindt het te duur om schoolboekjes en de ambtelijke papierenoorlog aan te passen. Kortom: Geen schijn van kans.

In Portugal lukte iets dergelijks wel.
In het najaar van 1990 kwamen de delegaties van (bijna) alle Portugees sprekende landen bijeen in de Academia das Ciências (academie van wetenschappen) in Lissabon, om een door Portugese en Braziliaanse taalwetenschappers voorgekookt pakket van spellingsregels te bepreken, die het mogelijk zouden maken dat het Portugees overal ter wereld op dezelfde manier gespeld en geschreven werd: Het `Acordo Orthográfico´ van 1990. De bedoeling was dat het akkoord op 1 januari 1994 van kracht werd, maar veel landen tekenden niet, of pas jaren later (Brazilië pas in 1995 en dat was na Portugal nog een van de eerste).
Door gebrek aan voortgang ging het plan even in de la, maar de taalwetenschappers - met name de Portugese - die het project in elkaar gesleuteld hadden, oefenden veel druk uit om het toch te realiseren.

In 1998 werd op het Kaapverdische strand door de deelnemende landen een zelfde protocol ondertekend als in 1990, alleen werd de ingangsdatum open gelaten. Voorwaarde voor inwerkingtreding van het spellingsakkoord was dat alle deelnemers het moesten hebben ondertekend.
In 2004 ondertekenden de staatshoofden van de - inmiddels opgerichte (1996) - Gemeenschap van Portugees sprekende landen (CPLP) nog eens een dergelijk protocol, met de clausule dat Oost-Timor ook mee mocht doen.

Intussen waren er een paar mensen wakker geworden in Portugal. Schrijvers, zoals Vasco Graça Moura, Miguel Sousa Tavares, maar ook de huidige president Marcelo Rebelo de Sousa, waren (en zijn) felle tegenstanders van het akkoord. Er werd een openbare brief ondertekend en de inwerkingtreding van het akkoord werd ook juridisch aangevochten: Het mocht immers alleen dan worden ingevoerd als alle deelnemende landen ondertekend hadden..
Het voert te ver om in dit stukje uit te leggen hoe men over en langs alle bezwaren is heen gewandeld (lang leve de lobby), maar in 2006 werd het door de regering van ingenieur Socrates in een wetsvoorstel door het parlement gejast en in 2008 door president Cavaco Silva (ook al geen voorbeeld van eruditie) goedgekeurd. er werd een tijdslijn uitgezet. In 2011 werden de Portugese schoolboekjes veranderd en vanaf het schooljaar 2011-2012 moesten de leerkrachten volgens de nieuwe spellingsregels les gaan geven. In 2012 werd de spellingwijziging van kracht voor alle overheidsinstellingen.

Maar waar maakt iedereen zich nu zo druk om. Zou toch mooi zijn, als al die 217 miljoen Portugees sprekenden op dezelfde manier de taal zouden schrijven? De officiële invoering van k, w en y die niet in het Portugese alfabet voorkwamen, bijvoorbeeld, is toch een goed idee? Misschien wel, maar de Portugese tegenstanders zijn van mening dat de heren professoren de taal teveel hebben aangepast aan het Braziliaans. Waar men, naast een aantal onlogische en inconsequente nieuwe regels, vooral over valt is het verdwijnen van de - niet uitgesproken, maar wel aan de klank van de klinker richtinggevende p. en c. in veel woorden:

adaptar (aanpassen) wordt adatar (!)
receptor (ontvanger) - receto
exepto (behalve, uitgezonderd) exeto
Egipto - Egito (!) 


actor, actriz (acteur, actrice)  wordt ator, atriz
colectivo (collectief) - coletivo
elctricidade - eletricidade
facto (feit) - fato (wat ook pak, outfit, betekent)
insecto - inseto (!)

Je kunt een lange lijst van dit soort "aanpassingen" maken. Zoals je ziet verdwijnt op deze manier voor een groot deel de binding met de Latijnse (en in mindere mate de Griekse) wortels van de taal en met andere Europese talen, zoals Frans, Engels en zelfs Nederlands en Duits. 
 "Een neokoloniaal Diktat", noemt een van de beste (en chagrijnigste) columnisten van Portugal  het, "Volgens welk de grootste en sterkste (Brazilië) zijn wil oplegt aan de zwakste". Hij weigert, zoals nog een flink aantal schrijvers, volgens het orthografisch akkoord te schrijven. "De auteur van dit artikel schrijft volgens de oude orthografie", staat er dan onder in krant of tijdschrift.

Ook rechters volgen lang niet allemaal de nieuwe spellingsregels. Sommige zeggen openlijk dat ze geen zin hebben om de nieuwe regels te leren, of dat ze hen gewoon niet aanstaan. De krant "Expresso" ontdekte dat op de site van het "Tribunal de Contas", dat oordeelt over de financiën van alle overheidsinstellingen, het woord "actos" (handelingen) broederlijk naast "atos" staat.
Arthur Magelhães Mateus, een van de juristen die een proces tegen invoering van het akkoord bij het hoogste administratieve gerechtshof aanhangig heeft gemaakt zegt het als volgt:  
"(....) Het orthografisch akkoord (AO) schendt artikel 43 van de Grondwet, dat zegt dat de staat verboden is om onderwijs en cultuur volgens politieke of ideologische normen te programmeren."