Stad en land 16. Aardbeving in Lissabon

Er wordt wat afgebouwd in Lissabon, of liever gezegd: Verbouwd, gerenoveerd. Oude huizen, of hele gebouwen vinden na een opknapbeurt gretig aftrek bij de snel groeiende toeristensector en de - internationale - woningmarkt. Het haveloze, afgeleefde Lissabon van de jaren ´80 en ´90 van de vorige eeuw maakt in razend tempo plaats voor een springlevende en kosmopolitische stad met goed onderhouden gevels en daken. Maar onder het plaveisel het moeras! Die verbouwingen worden niet altijd even gewetensvol en deskundig verricht. 

 

Om ruimtes aan te passen aan de eisen van moderne huurders en kopers worden (draag)muren weggesloopt zonder dat de zaak voldoende wordt ondersteund, gevels verzwakt door vergroting van ramen en hier en er wordt soms zelfs volledig het verband uit een gebouw gehaald. De enige eis die de bouwverordening (2012) stelt is dat een renovatie de aardbevingsbestendigheid van het gebouw niet mag verslechteren. Een gebod dat makkelijk voor verschillende uitleg vatbaar is, vooral als het gebouw al  `met touwtjes aan elkaar hing´. Architecten en andere (bouw)deskundigen waarschuwen voor een ramp met misschien wel tienduizenden doden en gewonden bij een krachtige aardbeving in Lissabon als de regels niet worden verscherpt en er geen beter toezicht op de renovatiebouw wordt gehouden.

 

`O sismo de 1755

    

1 November 1755 was een feestdag voor de bevolking van Lissabon, Allerheiligen, de kerken zaten vol gelovigen en het was druk op de traditionele allerheiligenmarkt. De paarden waren wat wild die morgen en ook de andere dieren maakten meer kabaal dan anders, maar zelfs de grote vluchten vogels boven de stad verontrusten niemand. Het was immers tijd voor de trek.
Rond half tien voelde men de eerste schok, al snel gevolgd door een groot aantal andere, die gapende kloven in de aarde veroorzaakten. Kerken stortten in en de kerkgangers werden onder het puin bedolven. In paniek ontvluchtte een groot deel van de bevolking de smalle straten van de stad. Naar de haven! Achter hun rug vlogen de - voor het grootste deel houten - huizen in brand. Maar in plaats van redding, betekende die vlucht voor velen de dood. De aardbeving, vermoedelijk met een intensiteit van 9 op de schaal van Richter, werd gevolgd door een tsunami met golven van meer dan 10 meter hoogte, die mensen en gebouwen verzwolgen, waaronder het trotse koninklijke paleis `Paço de Ribeira´ met de (kunst)schatten van generaties uitzuigende heersers en de onvervangbare bibliotheek. De stad brandde 5 dagen lang en daarna was er niet veel meer van over. Volgens schatting vonden zeker 10.000 mensen de dood.

Marquês de Pombal, zoals hij zichzelf graag zag

 De koning en zijn familie ontkwamen, omdat zij de feestdag buiten de stad vierden, maar D. José I (1714-1777) hield aan de ramp een fobie over voor ommuurde ruimtes en verbleef de rest van zijn leven in een complex van luxe ingerichte tenten op de `Alto (hoogte) de Ajuda´ in het westelijke deel van Lissabon.
Zijn staatssecretaris/premier Sebastião José de Carvalho e Melo, beter bekend onder de naam Marquês de Pombal ( vert. `van het Duivenhok´), die zich al een sterke positie had weten te veroveren tijdens het nogal zwakke bewind van José I, zag zijn kansen schoon: Lissabon zou opnieuw worden opgebouwd als een moderne stad met ruime straten en pleinen (waarheen men kon vluchten tijdens aardbevingen) en bovenal met aardbevingsbestendige huizen en gebouwen.
Volgens de overlevering liet hij architecten hun ontwerpen op schaal presenteren, waarna ze door stampende soldaten aan - op aardbeving lijkende - trillingen werden blootgesteld. Als de `maquette´ instortte, werd het ontwerp afgewezen.

maquette van een `Pombalina´gebouw

Zo - ongeveer - ontstond de bouwstijl `Pombalina´ volgens welke tussen 1755 en 1880 in Lissabon werd gebouwd. Deze stijl kenmerkt zich door gebouwen tot 4 verdiepingen met een flexibele houten kooiconstructie `Die wel schudt maar niet instort´, met brandwerende tussenwanden. De houten vloeren werden met ijzeren ankers aan de gevels bevestigd. De gevelconstructie is opgevuld met een (licht) mengsel van kalk en puin, vaak bedekt met tegelwerk (azulejos).
Deze bouwstijl was behalve vanwege zijn aardbevingsbestendigheid revolutionair omdat er voor het eerst in de geschiedenis op grote schaal `prefab´ werd gebouwd. De gebouwen werden buiten de stad volledig op maat gemaakt en daarna op hun plaats als een puzzel in elkaar gezet. Al naar gelang de status van het gebouw werden ornamenten toegevoegd.

renovatie van een `Pombalina´ woning

 Omdat er al anderhalve eeuw geen aardbeving meer werd gevoeld en de angst daarvoor in de schoenen was gezakt werd het `Pombalina´ gebouw opgevolgd door veel minder veilige `Gaioleira (1880-1940), de vogelkooi: Hogere gebouwen met gemetselde muren zonder horizontale verbinding. De brandwerend tussenmuren werden weggelaten om de ruimten beter te kunnen benutten. Het - huidige - wegbreken van tussenmuren en overspannen d.m.v. stalen balken, om de ruimtes te veranderen of te vergroten, maakt de gebouwen nog kwetsbaarder voor aardbevingen.

 Tussen 1940 en 1960 is er sprake van een gemengde manier van bouwen (Mista). De gebouwen worden nog hoger en er worden elementen van gewapend beton ingebracht. Veel  vloeren worden geconstrueerd met stalen profielen gevuld met bakstenen (`Abobadilha´). Vaak is er aan deze gebouwen al veel verbouwd, tussenwanden zijn weggehaald en steunmuren opgevangen door stalen balken, waardoor de krachtenverdeling in het gebouw asymmetrisch is geworden.

betonskeletbouw

 Na 1960 wordt zie je in Portugal eigenlijk nog maar op één manier gebouwen verrijzen: Eerst een skelet van gewapend beton, met betonnen draagmuren rond trap en lift. Daarna worden gevels en binnenmuren gevuld met een metselwerk van holle bakstenen. De vloeren bestaan uit holle bakstenen die rusten op betonnen balkjes en waarover een cementen dekvloer wordt gestort. De gevels worden afgewerkt met stuc en verf of tegelwerk. Uniform en redelijk veilig in geval van een aardbeving.

Dit artikel is niet bedoeld om je geplande reisje naar Lissabon te annuleren. Veel gebouwen zijn zonder twijfel veilig en zo waarschijnlijk is een aardbeving net in jouw vakantie nu ook weer niet. Maar mede door de recente rampen in Italië zijn de ogen van de betrokken deskundigen - gelukkig - weer eens open gegaan en is er in de media een discussie losgebarsten over de veiligheid van de renovatiebouw en de dwingende invloed van de onroerend goedlobby daarop. De stad kan er alleen maar veiliger door worden.